वैदिक दर्शनमा 'मानव अधिकार': पृथ्वीको गर्भबाट अंकुराएको कल्याणकारी विचार

EcoEcoPoliticsएक महिना अगाडि

मानव अधिकारको विश्वव्यापी घोषणापत्र (UDHR) जारी भएको सात दशकपछि आज हामी आफैँले सृजना गरेको पर्यावरणीय सङ्कटको घेराबन्दीमा छौँ। हामीले UDHR कोमानव-केन्द्रित (Anthropocentric)दर्शन कसरी चुक्यो भनी  निरन्तर रुपमा विश्लेषण र सश्लेषण गरिरहने अभियानमा छौँ। यस लेखले वैदिक दर्शनले हाम्रा अधुनिक राजनैतिक दर्शनका कमजोरीलाई सुधार गर्न मार्ग दर्शन गर्न सक्छ भन्ने तथ्य उजागर गर्ने प्रयास गर्ने छ ।

यदि आधुनिकताले मानव अधिकारलाई सुरक्षित गर्न सकेन भने, के मानव कल्याणको कुनै पुरानो र अधिक दिगो खाका छ?हो छ।

हजारौं वर्ष पुरानोवैदिक दर्शनले मानव जीवनको सुरक्षा र खुशीलाई सुनिश्चित गर्ने एक सर्वोपरि र कल्याणकारी विचार प्रस्तुत गर्छ। वैदिक परम्परामा'मानव अधिकार' (Human Rights)भन्ने शब्द नभए पनि, मानव जीवनलाईसुरक्षा,समृद्धि,र खुशीदिने'कर्तव्य-आधारित'(Duty-based) प्रणालीलाई नै 'मानव अधिकार' को उच्च रूप मान्न सकिन्छ।

यसको केन्द्रविन्दुमाव्यक्तिगत अधिकारभन्दापारस्परिक कर्तव्यरप्राकृतिक सामञ्जस्यलाई राखिएको छ।

१.'अधिकार'होइन, 'धर्म' (कर्तव्य): कल्याणको वैदिक जग

आधुनिक पश्चिमी दर्शनले व्यक्तिलाईअधिकार(Rights) को 'धारक' को रूपमा हेर्छ, जबकि वैदिक दर्शनले व्यक्तिलाईधर्म(कर्तव्य वा सही आचरण) को 'पालक' को रूपमा हेर्छ।

• अधिकारको सीमा:अधिकार तब मात्र प्रयोग गर्न सकिन्छ जब अरूले आफ्नो कर्तव्य पूरा गर्छन्। यदि सबैले आफ्नो कर्तव्यबाट पन्छिए भने, अधिकार केवलकागजी खोक्रोबन्न पुग्छ।
• धर्मको शक्ति:वैदिक चिन्तनमा प्रत्येक व्यक्तिको परिवार, समाज, राज्य रप्रकृतिप्रति विशिष्ट कर्तव्य (धर्म) निर्धारित छ। जब हरेक नागरिकले आफ्नो कर्तव्य पूरा गर्छ, तब सम्पूर्ण समाजमा स्वतःन्याय,सुरक्षा र कल्याणस्थापित हुन्छ।
• उदाहरणका लागि,'सत्य बोल्नु'एउटाकर्तव्य (धर्म)हो, जसले समाजमाविश्वासरपारदर्शिता(मानव अधिकारको आधार) स्वतः स्थापित गर्छ।

२. पञ्च-ऋण: प्रकृतिप्रतिको अटल दायित्व

वैदिक समाजमा हरेक मानवलाई जीवनमा पाँच किसिमकाऋण (Rinas)तिर्नुपर्ने नैतिक जिम्मेवारी दिइएको थियो। यी ऋणहरूले मानवलाई व्यक्तिगत जीवनको सीमाबाट बाहिर निकाल्दैपारिस्थितिकीय सम्बन्धमा जोड्छन्:

• देव-ऋण (Debt to Nature/Gods):यसलेप्रकृतिर ब्रह्माण्डीय शक्तिहरूको सम्मान गर्नुपर्ने दायित्व बुझाउँछ। वर्षा, वायु, र सूर्यलाई देवताको रूपमा पूजा गर्नुको अर्थप्राकृतिक तत्त्वहरूको संरक्षणगर्नु नै हो। यो ऋण तिर्नु भनेकोवातावरणलाई स्वच्छ राख्नुर स्रोतको जथाभावी दोहन नगर्नु हो।
• भूत-ऋण (Debt to All Living Beings):यसले सम्पूर्णजीवजन्तु र वनस्पतिप्रति दया र सम्मानको कर्तव्यलाई जनाउँछ। यो ऋणलेजैविक विविधताको संरक्षणरअहिंसा(Non-violence) को सिद्धान्तलाई मानव आचरणको केन्द्रमा राख्छ।

यी ऋणहरूले स्पष्ट पार्छन् कि वैदिक समाजमा मानवको कल्याण (अधिकार) प्रकृतिको कल्याण (कर्तव्य) सँगअविभाज्यथियो। मानव जीवनको सुरक्षा र खुशीको लागि पृथ्वी, पानी, र वनजङ्गलको सम्मान गर्नु अनिवार्य थियो।

३.'वसुधैव कुटुम्बकम्':विश्वव्यापी कल्याणको आधार

वैदिक उपदेश'वसुधैव कुटुम्बकम्' (सारा संसार एक परिवार हो)को अवधारणाले आजको 'मानव अधिकार' को अवधारणालाई फराकिलो बनाउँछ।

• आधुनिक अधिकार:UDHR ले राष्ट्र-राज्यको सीमाभित्र मुख्य रूपमामानव-मानव बीचको न्यायको वकालत गर्छ।
• वैदिक कल्याण:'वसुधैव कुटुम्बकम्' लेमानव,प्रकृति र अन्य जीवजन्तुसबैलाई एकै परिवारको सदस्य मान्छ। यस दृष्टिकोणले 'मानव अधिकार' लाई'ग्रहको अधिकार' (Planetary Rights)सँग जोड्छ।
• यसले यो सुनिश्चित गर्छ कि एक व्यक्तिको खुशी र सुरक्षा अर्को मानिस वा प्राकृतिक तत्त्वको दुःखमा आधारित हुन सक्दैन।

निष्कर्ष: आधुनिकताका लागि वैदिक समाधान

आजको विश्वव्यापी पर्यावरणीय सङ्कटको सन्दर्भमा, हामीले बुझ्नुपर्छ कि UDHR को'अधिकार-केन्द्रित'मोडेल अपर्याप्त छ।

हाम्रो पत्रिकाEco-Eco Politics.comको पैरवीको सार यही हो: मानवको सुरक्षा, समृद्धि र खुशी तब मात्र सुनिश्चित हुन्छ जब हामी वैदिक दर्शनबाट'कर्तव्य' (धर्म)को सिद्धान्त उधारो लिन्छौं र त्यसलाई आधुनिक'कानूनी अधिकार'को ढाँचामा ढाल्छौं।

वैदिक विचारमा मानव अधिकारपृथ्वीको गर्भबाटै अंकुराएकोकल्याणकारी विचार हो, जसले प्रकृतिलाई 'संसाधन' नभई 'माता' मान्छ। यो दर्शनलाई आत्मसात नगरी,मानव अधिकारको कुनै पनि पुनर्लेखन अपूर्ण रहनेछ।