गहिरिँदो पर्यावरणीय सङ्कट: मानव अधिकारको घोषणापत्र कहाँ चुक्यो?
EcoEcoPoliticsएक महिना अगाडि
सन् १९४८ मा जबमानव अधिकारको विश्वव्यापी घोषणापत्र (UDHR)जारी भयो, यसले विश्वलाई व्यक्तिगत स्वतन्त्रता, समानता, र न्यायको एक क्रान्तिकारी खाका दियो। यो मानव सभ्यताको सबैभन्दा ठूलो नैतिक उपलब्धि थियो। घोषणापत्रको मुख्य ध्येय मानिसको सुरक्षा, समृद्धि र खुशी सुनिश्चित गर्नु थियो।
तर, आज ७ दशकपछि, विश्व गहिरोजलवायु परिवर्तन,जैविक विविधताको विनाश, रप्रदूषणको सङ्कटमा छ। जब संसारमा युद्धहरू शान्त भए, तब पृथ्वी नै मानव अस्तित्वका लागि लडिरहेको छ।
यहाँ प्रश्न उठ्छ:मानव अधिकारको सुरक्षा सुनिश्चित गर्ने वाचा गरेकोUDHRयो गहिरिँदो पर्यावरणीय सङ्कट टार्न कहाँ चुक्यो?यसको सरल र स्पष्ट जवाफ छ:घोषणापत्रले मानवलाई मात्र केन्द्रमा राख्यो र प्रकृतिको अधिकारलाई शून्य बनायो।
१. मानव केन्द्रित (Anthropocentric)दृष्टिकोणको त्रुटि
UDHR को सबैभन्दा ठूलो कमजोरी यसकोमानव केन्द्रित (Anthropocentric)दर्शन हो। यस दर्शनले मानिसलाई पृथ्वीकोसर्वाेच्च सत्तार बाँकी प्राकृतिक जगतलाईकेवल उपभोग्य संसाधनको रूपमा परिभाषित गर्यो।
- प्रकृतिलाई'कानूनी शून्य'मा धकेलियो:घोषणापत्रले हरेक मानिसलाई कानूनी हैसियत दियो, तर नदी, वन, हिमाल वा हावालाई कुनैकानूनी व्यक्तित्व (Legal Personality)प्रदान गरेन। यसको अर्थ, तपाईंको छिमेकीको अधिकार उल्लङ्घन हुँदा अदालत जान सकिन्छ, तर नदी प्रदूषित हुँदा वा वन विनाश हुँदा,'प्रकृति'आफैँलेआफ्नो रक्षाका लागि कानूनी उपचार खोज्न सक्दैन।
- अधिकारको असीमितता:UDHR ले मानिसलाई स्वतन्त्रता, जीउने र सम्पत्तिको अधिकार दियो। जब यी अधिकारहरूलाई अनियन्त्रित आर्थिक र औद्योगिक विकाससँग जोडियो, यसले प्राकृतिक स्रोतकोअसीमित उपभोगको बाटो खोलिदियो। घोषणापत्रमा'पर्यावरणको कर्तव्य'वा'उपभोगको सीमा'उल्लेख नगरिँदा, मानव अधिकारको अभ्यासले नै पृथ्वीको स्वास्थ्यलाई ध्वस्त बनायो।
२. सम्पत्ति र उपभोगको अधिकारको अनियन्त्रित विस्तार
UDHR कोधारा १७लेसम्पत्तिको अधिकारसुनिश्चित गर्छ। जब यो अधिकार ठूला कर्पोरेट घराना वा राष्ट्रहरूले उपयोग गरे, यसले ठूलो मात्रामा प्राकृतिक स्रोतको दोहनलाई वैध बनायो।
- उदाहरणका लागि, एउटा कम्पनीले आफ्नो नाफा बढाउन प्रदूषण नियन्त्रणमा खर्च नगरी नदीमा विषाक्त फोहोर फाल्यो भने, यसले नदीको पुनर्जीवित हुने अधिकारलाई उल्लङ्घन गर्छ। UDHR ले नदीको योअधिकारलाई चिन्दैन। फलस्वरूप, त्यो प्रदूषणको सिकार हुने मानिसहरूकोस्वास्थ्यको अधिकार (धारा २५)स्वतः उल्लङ्घन हुन्छ।
- UDHRको विरोधाभास:घोषणापत्रले मानवको जीउने अधिकार सुरक्षित गर्न चाह्यो, तर यसले पृथ्वीको प्रणाली (जस्तै: स्वस्थ हावा, पानी, माटो) लाई स्वस्थ रहने अधिकार नदिँदा, अन्ततः मानवको जीउने अधिकार नै जोखिममा पर्यो।
३. अन्तर-पुस्ता समतामा मौनता
मानव अधिकारको घोषणापत्रवर्तमान पुस्ताको अधिकारमा केन्द्रित छ। यसलेभविष्यका पुस्ताका लागि स्वच्छ वातावरण र पर्याप्त स्रोतको ग्यारेन्टी गर्दैन।
- आजको राजनीतिक नेतृत्वले गर्ने निर्णयहरू (जस्तै: कोइला खानी खोल्ने वा जंगल फडानी गर्ने) ले भावी पुस्ताको जीवनयापनमा सीधा नकारात्मक असर पार्छ। UDHR मा भविष्यको पुस्ताका लागिस्वस्थ पृथ्वीमा बाँच्न पाउने अधिकारस्पष्ट रूपमा उल्लेख नहुँदा, वर्तमान पुस्ता आफ्नो उपभोगको सन्दर्भमागैर-जिम्मेवारबन्न पुग्यो।
निष्कर्ष: प्रकृतिको अधिकार (Rights of Nature)नै समाधान हो
UDHR गहिरो पर्यावरणीय सङ्कट टार्न चुकेको मुख्य कारण यो हो कि यसलेप्रकृतिलाई'अधिकार धारक' (Rights Holder)को रूपमा स्वीकार गर्न सकेन।
हाम्रो अभियानको निष्कर्ष यो छ: मानवको सुरक्षा, समृद्धि, र खुशी सुनिश्चित गर्न अब घोषणापत्रको पुनर्लेखन अनिवार्य छ। यो पुनर्लेखनलेमानव अधिकारलाईप्रकृतिको अधिकारसँग यसरी जोड्नुपर्छ कि:
१.'स्वस्थ पारिस्थितिकीय प्रणालीको अधिकार'हरेक मानवको मौलिक अधिकार बन्नुपर्छ। २.नदी,वन र जैविक विविधतालाई पनिकानूनी व्यक्तित्वप्रदान गर्नुपर्छ, ताकि तिनीहरूले आफ्नो रक्षा आफैँ गर्न सकून्। ३. मानव अधिकारको उपभोगसँगैप्रकृतिप्रति कर्तव्य(Duty to Nature) अनिवार्य शर्तका रूपमा स्थापित हुनुपर्छ।
हामीले वैदिक दर्शनबाट सिकेको'पृथ्वी माता'को भावनालाई आधुनिक कानूनको जग बनाउनुपर्छ। जबसम्म हामी प्रकृतिलाई सम्मान र कानूनी हैसियत दिँदैनौं, तबसम्म मानवको अधिकार र खुशी केवलअस्थायी र मिथ्यामात्र रहनेछ।UDHRलाई पूर्ण र सार्थक बनाउन,अब प्रकृतिको अधिकारलाई समावेश गर्ने समय आइसकेको छ।
(Eco-Eco Politics.com पत्रिकालाई मानव अधिकारलाई प्रकृतिको अधिकारसँग जोड्ने अभियान अनुरुप सचालन तथा प्रकाशन गरिने भएकाेले यस मा जाेडिइ आफना विचार र विज्ञता उपलब्ध गराइदिनु हुन सवै विज्ञ तथा सराेकारवाला ज्यु हरुलाई हार्दिक अनुराेध गर्दछाै सम्पादक )
