के नेपालमा उद्योग खोल्न सम्भव छ?

EcoEcoPolitics३ हप्ता अगाडि

 नेपाल भौगोलिक रूपमा विश्वका दुई ठूला र तीव्र औद्योगिकीकरण भएका राष्ट्रहरू—भारत र चीन—को बीचमा अवस्थित छ। यो रणनीतिक स्थितिले नेपाललाई ठूलो बजारमा पहुँचको अवसर प्रदान गर्दछ, तर साथसाथै यी विशाल अर्थतन्त्रहरूसँगको प्रतिस्पर्धाका कारण गम्भीर चुनौतीहरू पनि सिर्जना गर्दछ।

नेपालमा उद्योग स्थापनाको सम्भाव्यतालाई यहाँको भू-राजनीतिक अवस्था, आन्तरिक राजनीतिक अस्थिरता, र औद्योगिक वातावरणका प्रमुख चुनौतीहरू ( गहिरो विश्लेषण मार्फत प्रस्तुत गरिएको छ।

१. भू-राजनीतिक अवस्थिति: चुनौतीमा अवसर

नेपालको भू-राजनीतिक अवस्थिति उद्योग स्थापनाका लागिदोहोरो पक्षबोकेको छ:

अवसरका पक्षहरू (Door to Gigantic Markets):

• विशाल बजार पहुँच:नेपालले भारत (१.४ अर्ब) र चीन (१.४ अर्ब) को विशाल उपभोग बजारसँग नजिकको फाइदा उठाउन सक्छ। व्यापार सन्धि र क्षेत्रीय मञ्चहरूको (जस्तै: SAARC, BIMSTEC) उपयोग गरी दुवै छिमेकीका बजारमा पहुँच विस्तार गर्न सकिन्छ।
• सस्तो पारवहन (सम्भावित):पूर्वाधार विकास हुँदै जाँदा, नेपाललेपारवहन बिन्दु (Transit Hub)को रूपमा कार्य गर्न सक्ने क्षमता राख्छ।
• वैदेशिक लगानीको स्रोत:चीन नेपालकोप्रत्यक्ष वैदेशिक लगानी (FDI)को एक प्रमुख स्रोत बन्दै गएको छ, जबकि भारत परम्परागत रूपमा सबैभन्दा ठूलो व्यापारिक साझेदार र लगानीकर्ता हो।

चुनौतीका पक्षहरू (Intense Competition):

• उत्पादन प्रतिस्पर्धा:भारत र चीन विश्वका कारखानाहरू हुन्, जसले ठूलो मात्रामा र कम लागतमा उत्पादन गर्छन्। नेपाली उद्योगहरूले उनीहरूको'स्केलको अर्थतन्त्र' (Economies of Scale)सँग प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्ने हुन्छ, जसले गर्दा स्वदेशी उत्पादन महँगो पर्न जान्छ।
• व्यापार घाटा:भारत र चीनसँगको व्यापारमा नेपालको ठूलो र निरन्तरव्यापार घाटारहेको छ। यसले नेपालको अर्थतन्त्रलाई परनिर्भर बनाएको छ।
• रणनीतिक दबाब:दुई ठूला राष्ट्रहरूको बीचमा हुनुले नेपालको विदेश र औद्योगिक नीतिमा सन्तुलन कायम राख्नुपर्ने जटिलता सिर्जना हुन्छ।

२. आन्तरिक चुनौतीहरू: अस्थिरता र नीतिगत अस्पष्टता

आन्तरिक राजनीतिक तथा नीतिगत अस्थिरता औद्योगिक विकासको प्रमुख बाधक हो।

• राजनीतिक अस्थिरता:विगत दुई दशकभन्दा बढी समयदेखि नेपालमास्थिर नीति र कानुनी शासनको अभाव छ। सरकारहरू छिटो-छिटो परिवर्तन हुँदा नीतिहरू (जस्तै: औद्योगिक नीति, श्रम कानुन) पनि परिवर्तन भइरहन्छन्। लगानीकर्ताहरूलाई पूर्ण सुरक्षा र स्थिर प्रतिफलको ग्यारेन्टी नभएसम्म उनीहरूउच्च जोखिममोल्न हिचकिचाउँछन्।
• औद्योगिक क्षेत्रको घट्दो योगदान:राजनीतिक अस्थिरता र कमजोर औद्योगिक वातावरणका कारणकुल गार्हस्थ उत्पादन (GDP)मा औद्योगिक क्षेत्रको योगदानघट्दो क्रममा छ (२०७०/७१ मा ६.२०% बाट २०८०/८१ मा ४.८७% मा झरेको अनुमान छ)।
• जग्गा प्राप्ति र पूर्वाधार:उद्योग स्थापनाका लागि आवश्यक पर्ने जग्गाकोझन्झटिलो प्राप्ति प्रक्रियारउच्च लागतठूलो समस्या हो। विशेष आर्थिक क्षेत्र (SEZ) र औद्योगिक ग्रामहरूको अवधारणा आए पनि तिनको व्यवस्थित कार्यान्वयन हुन सकेको छैन।

३. विद्युत विवाद: औद्योगिक क्षेत्रको मुख्य सङ्कट

तपाईंले उल्लेख गर्नुभएकोविद्युत काटिने विवादऔद्योगिक वातावरणको एक गम्भीर समस्या हो, जसले देशको अर्थतन्त्र र हजारौं श्रमिकहरूलाई प्रभावित गरेको छ।

निष्कर्ष: नेपालमा उद्योग खोल्ने सम्भाव्यता

के यी सबै चुनौतीहरूको बावजुद नेपालमा उद्योग खोल्न सम्भव छ? तथ्य र तर्कका आधारमा निष्कर्ष निम्नानुसार छ:

छोटो उत्तर:'हो',तर'चुनौतीपूर्ण'क्षेत्रमा मात्र।

नेपालमा उत्पादनमूलक उद्योगको विकासउच्च जोखिमयुक्त छ, तर केहीविशिष्ट क्षेत्रहरूमा यसको ठूलो सम्भाव्यता छ:

नेपालमा उद्योग सफल बनाउनस्थिर राजनीतिक नेतृत्वलेउद्योगमैत्री नीतिनिर्माण गरीदीर्घकालीन कार्यान्वयनको ग्यारेन्टी दिनुपर्छ।विद्युत विवादजस्ता मुद्दाहरूलाई स्पष्टकानुनी आधारमा अविलम्ब समाधान गर्नुपर्छ र पूर्वाधार विकासमा तीव्रता दिनु आवश्यक छ।