जेन जी आन्दोलन: राजनीतिको 'फोहोर मैदान' वा 'आशाको मियो'?

EcoEcoPolitics३ हप्ता अगाडि

नेपालको सानो भू-भागमा अवस्थित जेन जी आन्दोलनले देशभरि ठूलो चर्चा बटुल्यो। यस आन्दोलनको केन्द्रीय नारा थियो,"राजनीति निराशा र सत्ताको फोहोर खेल मात्र होइन,यो आशा,विश्वास र सम्भावनाको सामाजिक मियो हो"। यो कथनले राजनीतिको द्वैध प्रकृतिलाई उजागर गर्छ— यो एकपटक आशा, विश्वास र सम्भावनाको मियो हुन सक्छ, तर जब मानिसहरू आफूलाई यसबाट अलग गर्छन् वा सत्ताले यसलाई दूषित गर्छ, तब यो निराशा र फोहोरको खेलमा परिणत हुन्छ।

 राजनीति फोहोर किन बन्छ?

राजनीति फोहोर हुन्छ भन्ने बुझाइ नागरिक निराशा र संस्थागत पतनको परिणाम हो।

• नीतिभन्दा व्यक्ति,सेवा भन्दा स्वार्थ,र मूल्य भन्दा अवसरवादी गठबन्धन जब अगाडि आउँछ, तब राजनीति आफ्नो सार गुमाउँछ।
• नेता र दलको निजी लाभ, संविधान र कानूनको मनोमानी व्याख्या, वोटलाई सामानझैँ बेच्ने संस्कार, यी सबैले जनतालाई राजनीति बाट टाढा धकेल्छ।
• तर अरिस्टोटल वा गाँधीजस्ता चिन्तकका दृष्टिमा, जब जनता राजनीति बाट टाढा हुन्छन्, तब राजनीति “फोहोर मानिसका हात” मा पर्छ।

दार्शनिक र राजनीतिक शास्त्रको परिप्रेक्ष्य:

१. अरस्तुको'राजनीतिक प्राणी'सिद्धान्त: अरस्तुले मानिसलाई "राजनीतिक प्राणी" भनेका थिए। उनको विश्वास थियो कि मानव समुदायमा बस्न र सामूहिक रूपमा नैतिक जीवन बिताउन राजनीति जरुरी छ। जेन जी आन्दोलनले पनि यही बुझाउन खोजेको देखिन्छ - राजनीति भनेको सत्ताको खेल मात्र होइन, बरु सामूहिक आशा र विश्वासको माध्यम हो। जब यो आशा र विश्वासको सम्बन्ध टुट्छ, तब मात्र राजनीति "फोहोर खेल" बन्छ।

२. रूसोको'सामान्य इच्छा' (General Will): रूसोले "सामान्य इच्छा" को धारणा प्रस्तुत गरेका थिए, जुन सबै नागरिकको साझा हितमा आधारित हुन्छ। जेन जी आन्दोलनले पनि यस्तै साझा हित, आशा र विश्वासलाई केन्द्रमा राखेको देखिन्छ। जब राजनीति व्यक्तिगत वा समूहगत स्वार्थले दूषित हुन्छ, तब सामान्य इच्छा कमजोर पर्छ र राजनीतिमा निराशा फैलिन्छ।

३. मैकियावेलीको'प्रिन्स': मैकियावेलीले सत्ता र शासनलाई यथार्थवादी रूपमा हेरे, जहाँ नैतिकताभन्दा सत्ताको संरक्षण महत्वपूर्ण हुन्छ। यदि जेन जी आन्दोलनको कथनलाई मैकियावेलीको दर्शनसँग जोड्दा, उनको दृष्टिकोण राजनीतिलाई "फोहोर खेल" को रूपमा नै हेर्ने हो। तर जेन जी आन्दोलनले भनेको छ कि यो अपरिहार्य होइन, बरु मानिसहरूले आफूलाई यसबाट टाढा तानेपछि मात्र यस्तो हुन्छ।

४. गान्धीवादी र लोकतान्त्रिक दर्शन: महात्मा गान्धीले सत्य, अहिंसा र सर्वोदयमा आधारित राजनीतिको कल्पना गरेका थिए। उनको "सर्वोदय" को अवधारणा सबैको उन्नति र आशामा आधारित छ, जुन जेन जी आन्दोलनको कथनसँग मेल खान्छ। त्यस्तै, आधुनिक लोकतान्त्रिक सिद्धान्तहरू जस्तै सहभागिता, जवाफदेहिता र पारदर्शिता पनि आशा र विश्वासको नै राजनीतिमा निर्भर छन्।

विश्वका घटनाक्रमहरूसँग तुलना:

१. अरब स्प्रिङ (Arab Spring): २०१०-२०११ मा मध्य पूर्व र उत्तर अफ्रिकामा भएको अरब स्प्रिङ जनआन्दोलनले सत्ताको निरंकुशता र भ्रष्टाचार विरुद्ध आशा र विश्वासको आवाज उठायो। तर, धेरै देशहरूमा यो आशा टुटेपछि गृहयुद्ध, अशान्ति र नयाँ निरंकुश शासनको उदय भयो। यसले देखाउँछ कि जनताको आशा र विश्वासलाई सत्ताले कसरी बेपत्ता पार्यो र राजनीति "फोहोर खेल" मा परिणत भयो।

२. भारतको आम आदमी पार्टी (AAP)को उदय: भ्रष्टाचार विरुद्ध आशा र "सामान्य मानिस" को राजनीतिमा विश्वासले भारतमा AAP को उदय भयो। तर, समयको साथै आन्तरिक कलह र सत्ताको राजनीतिले यसको प्रतिष्ठामा दाग लगायो। यसले देखाउँछ कि आशाको आन्दोलन पनि सत्ताको वास्तविकतामा कसरी अपहरण हुन सक्छ।

३. नेल्सन मण्डेला र दक्षिण अफ्रिका: नेल्सन मण्डेलाले रंगभेद विरुद्धको संघर्षमा आशा र विश्वासको राजनीतिलाई जिउँदो राखे। उनको नेतृत्वमा दक्षिण अफ्रिकाले सत्ताको हस्तान्तरण शान्तिपूर्ण ढंगले गर्यो। यो उदाहरणले देखाउँछ कि राजनीति आशा र विश्वासको "मियो" हुन सक्छ, यदि नेतृत्व र जनतामा साझा उद्देश्य रहेको छ भने।

नेपालको राजनीतिक संदर्भ:

१. २००७ को क्रान्ति र पछिको राजनीति:नेपालमा २००७ सालको क्रान्तिले राणा शासनको अन्त्य गरेर लोकतन्त्रको आशा दियो। तर, पछिको दशकहरूमा दलगत कलह, संविधान कार्यान्वयनमा दलीय स्वच्छछाचारिता र भ्रष्टाचारले जनतामा निराशा फैलायो। यसले जेन जी आन्दोलनको कथनलाई पुष्टि गर्छ - राजनीति आशाको मियो थियो, तर जनताको विश्वास टुटेपछि यो फोहोर खेल बन्यो।

२.  संघीय लोकतन्त्रको स्थापना: नेपालमा संघीय लोकतन्त्रको स्थापनाले सबैको सहभागिता र विकेन्द्रीकरणमा आशा राखिएको थियो। तर, यसको कार्यान्वयनमा भएको राजनीतिक हठ, भ्रष्टाचार र प्रान्तीय सरकारहरूमा केन्द्रीकृत नियन्त्रणले जनताको विश्वासलाई झन् कमजोर पार्यो।

निष्कर्ष:

जेन जी आन्दोलनको कथनले राजनीतिको द्वैध प्रकृतिलाई उजागर गर्छ। यो एकपटक आशा, विश्वास र सम्भावनाको मियो हुन सक्छ, तर जब मानिसहरू आफूलाई यसबाट अलग गर्छन्, वा सत्ताले यसलाई दूषित गर्छ, तब यो निराशा र फोहोरको खेलमा परिणत हुन्छ। विश्व इतिहास र नेपालको अनुभवले यो स्पष्ट गर्छ कि राजनीति मानवीय आकांक्षाको प्रतिबिम्ब हो। यसलाई फोहोर बनाउने वा आशाको मियो बनाउने काम नेतृत्व र जनताको साझा इच्छाशक्तिमा निर्भर गर्दछ। जेन जी आन्दोलनले याद दिलाउँछ कि राजनीति निष्क्रिय रूपमा हेर्ने विषय होइन, बरु सक्रिय रूपमा आशा र विश्वासको स्रोत बनाउने सामूहिक जिम्मेवारी हो।