सामाजिक सह–अस्तित्व, राजनीतिक समावेशीकरण र राष्ट्रिय एकताको पर्व छठ

EcoEcoPolitics४ हप्ता अगाडि

सूर्यको किरण बिना पृथ्वीमा जीवन सम्भव छैन — यहीजीवनदायी स्रोतलाई धन्यवाद दिने पर्वहो छठ। यसमासूर्य देवरछठी मइया (उषा देवी)लाई आराधना गरिन्छ। उषा देवीलाई बिहानको उज्यालो र नयाँ जीवनको प्रतीकका रूपमा मानिन्छ। छठ पर्वकोमुख्य उद्देश्य सूर्य भगवान र प्रकृतिको पूजागर्नु हो। सूर्यलाई जीवन, ऊर्जा, स्वास्थ्य र समृद्धिको स्रोत मानिन्छ। सूर्यको उपासना गर्दा मानिस प्रकृतिसँग एकाकार हुने, आत्मशुद्धि र पर्यावरणप्रति आभार प्रकट गर्ने सन्देश पाउँछ। छठ पर्व हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको प्राचीन र महत्वपूर्ण चाड हो ।यो पर्व नेपालको तराई–मधेस क्षेत्रबाट विकसित भएको अत्यन्तै पुरानो र लोकपरम्परामा आधारित सूर्य आराधना हो। सूर्यदेव र छठी माईको पूजा गर्दै नदी, पोखरी, वा जलाशयमा अस्ताउँदो र उदाउँदो सूर्यलाई अर्घ्य दिने यो पर्वले धार्मिक मात्र होइन, सामाजिक र सांस्कृतिक एकताको सन्देश बोकेको छ। पछिल्ला दशकमा यस पर्वको धार्मिक सीमालाई पार गर्दै यसले राष्ट्रिय पहिचान, सामाजिक समरसता र राजनीतिक अर्थ ग्रहण गर्न थालेको छ।

नेपालका तराई क्षेत्रका साथै भारतका बिहार, उत्तर प्रदेश र झारखण्ड लगायत क्षेत्रमा विशेष रूपमा मनाइनेछठ पर्वआज विश्वभर रहेका मैथिल, भोजपुरी, मगही र अवधी भाषी नेपालीहरूको साझा सांस्कृतिक उत्सव बनेको छ। छठ पर्वको लोकप्रियता नेपाल र भारतमा मात्र सीमित नभई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा पनि फैलिएको छ। यो पर्वले संस्कृतिको प्रसार, धार्मिक सहिष्णुता, र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धलाई बलियो बनाएको छ। छठ पर्वले प्रकृति, मानव, र धार्मिक आस्थाबीचको सन्तुलनलाई प्रकट गर्दछ। यो पर्व केवल धार्मिक अनुष्ठान होइन, प्रकृति, पर्यावरण र मानव जीवनबीचको सन्तुलनको जीवित प्रतीक पनि हो।

 छठ पर्वको महत्त्व

1. धार्मिक महत्त्व:
   छठ पर्व सूर्य देवताको पूजा गर्न समर्पित छ, जसलाई जीवनदायी ऊर्जा र उपचार शक्तिको स्रोत मानिन्छ। यो पर्वले भक्तजनहरूलाई शुद्धता, अनुशासन, र आध्यात्मिकता सिकाउँछ। हिन्दू धर्मग्रन्थहरूमा सूर्यको पूजा स्वास्थ्य लाभ, दीर्घायु, र परिवारको कल्याणका लागि महत्वपूर्ण मानिन्छ।
2. सांस्कृतिक महत्त्व:
   छठ पर्वले परिवार र समुदायलाई एकतामा बाँध्ने काम गर्छ। यो पर्वले सांस्कृतिक विविधता र धार्मिक सहिष्णुतालाई प्रोत्साहन गर्दछ। यसले विभिन्न जाति, धर्म, र संस्कृतिका मानिसहरूलाई एकसाथ ल्याउने काम गर्दछ।
3. आर्थिक महत्त्व:
   छठ पर्वले ग्रामीण अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउँछ। यस पर्वमा बाँसका टोकरी, चिनी उखु, कपुर, चन्दन, मह, सिन्दूर, दियो, अगरबत्ती, सुकुटी फलफूल, तरकारी, र परम्परागत कपडाहरूको माग बढ्छ। यसले स्थानीय उत्पादन र व्यापारलाई प्रोत्साहन दिन्छ।
4. पर्यावरणीय महत्त्व:
   छठ पर्वले पानी स्रोतको सरसफाइ र संरक्षणलाई प्रोत्साहन गर्दछ। नदी किनारमा सफाइ, सजावट, र पानी प्रदूषण रोक्नका लागि सचेतना फैलाउने काम यस पर्वले गर्दछ। यसले जैव विविधता संरक्षण र प्रकृतिप्रतिको सम्मानलाई पनि प्रोत्साहन गर्दछ।
5. आध्यात्मिक महत्त्व:
   छठ पर्वले मानिसहरूलाई प्रकृति, सूर्य, र जलप्रति कृतज्ञता व्यक्त गर्न सिकाउँछ। सूर्यको पूजा गर्दा जीवनको चक्र, सन्तुलन, र प्रकृतिसँगको सम्बन्धलाई सम्मान गरिन्छ। यसले मानसिक शान्ति, नकारात्मक भावनाको कमी, र स्वास्थ्य लाभ प्रदान गर्ने विश्वास गरिन्छ।

छठसँग सम्बन्धित सांस्कृतिक अभ्यासहरू

1. सूर्यको पूजा:
   छठ पर्वमा उदाउँदो र अस्ताउँदो सूर्यको पूजा गरिन्छ। यो पर्वमा सूर्यलाई जल चढाउने परम्परा छ, जसले जीवन र मृत्युको चक्रलाई प्रतीकात्मक रूपमा दर्शाउँछ।
2. पवित्र स्नान र उपवास:
   छठ पर्व चार दिनसम्म मनाइन्छ। यस अवधिमा भक्तजनहरूले पवित्र नदीमा स्नान गर्छन्, उपवास बस्छन्, र शुद्धता कायम राख्छन्। उपवासमा नुन, लसुन, प्याज नखाने र शुद्ध खाना मात्र खाने चलन छ।
3. पारम्परिक भोगको तयारी:
   छठमा ठेकुवा, कसार, फलफूल, चिनी उखु, कपुर, चन्दन, मह, सिन्दूर, दियो, अगरबत्ती जस्ता सामग्रीको प्रयोग गरिन्छ। यी सामग्रीहरू स्थानीय उत्पादनबाट जुटाइन्छ, जसले स्थानीय अर्थतन्त्रलाई सहयोग पुर्‍याउँछ।
4. नदी किनारमा पूजा:
   छठ पर्व नदी किनारमा मनाइन्छ। नदी किनारलाई सफा गरेर सजाइन्छ। पूजा स्थलमा बाँसका टोकरी, केलेको बोट, र अन्य परम्परागत सामग्रीले सजावट गरिन्छ।
5. लोकगीत र नृत्य:
   छठ पर्वको समयमा भक्तजनहरूले लोकगीत गाउने र नृत्य गर्ने परम्परा छ। यसले सांस्कृतिक एकता र खुशीको भावना फैलाउँछ।
6. महिलाको नेतृत्व:
   छठ पर्व मुख्य रूपमा महिलाहरूले नेतृत्व गर्ने पर्व हो। महिलाहरू उपवास बस्छन्, पूजा सामग्री तयार गर्छन्, र परिवारको कल्याणका लागि प्रार्थना गर्छन्। पुरुषहरू पनि तयारीमा सहयोग गर्छन्।
7. पारिवारिक एकता:
   छठ पर्वले परिवार र समुदायलाई एकतामा बाँध्ने काम गर्छ। टाढा रहेका परिवारका सदस्यहरू पनि घर फर्केर एकसाथ यो पर्व मनाउँछन्।
8. पारम्परिक उपकरणको प्रयोग:
   छठ पर्वमा धिकी, जाँतो, माटोको चुलो जस्ता परम्परागत उपकरणहरूको प्रयोग गरिन्छ, जसले स्थानीय प्रविधि र संस्कृतिको संरक्षणमा योगदान पुर्‍याउँछ।

छठ पर्वमा गरिने मुख्य अनुष्ठानहरू

1. नहाय खाय (पहिलो दिन):
   छठ पर्वको पहिलो दिनलाई "नहाय खाय" भनिन्छ। यस दिन भक्तजनहरूले पवित्र नदीमा स्नान गरेर शुद्धता कायम राख्छन्। यसपछि शुद्ध खाना खाएर उपवासको सुरुवात गरिन्छ।
2. खरना (दोस्रो दिन):
   दोस्रो दिनलाई "खरना" भनिन्छ। यस दिन भक्तजनहरूले दिनभर उपवास बस्छन् र साँझमा पूजा गरेर खीर, रोटी, र फलफूलको प्रसाद ग्रहण गर्छन्। यो दिन शुद्धता र अनुशासनको प्रतीक मानिन्छ।
3. सन्ध्या अर्घ (तेस्रो दिन):
   तेस्रो दिन भक्तजनहरूले अस्ताउँदो सूर्यलाई पूजा गरेर अर्घ चढाउँछन्। नदी किनारमा पूजा सामग्री राखेर सूर्यलाई जल चढाउने परम्परा छ। यो दिन भक्तजनहरू रातभर जाग्राम बस्छन् र लोकगीत गाएर उत्सव मनाउँछन्।
4. उषा अर्घ (चौथो दिन):
   अन्तिम दिन बिहान उदाउँदो सूर्यलाई पूजा गरिन्छ। भक्तजनहरूले नदी किनारमा गएर सूर्यलाई जल चढाउँछन्। पूजा सम्पन्न भएपछि प्रसाद बाँड्ने र उपवास तोड्ने परम्परा छ।
5. पवित्रता र अनुशासन:
   छठ पर्वमा शुद्धता र अनुशासनलाई विशेष महत्त्व दिइन्छ। भक्तजनहरूले उपवास बस्दा नुन, लसुन, प्याज नखाने र शुद्ध खाना मात्र खाने नियम पालना गर्छन्। पूजा सामग्रीलाई शुद्ध राख्न विशेष ध्यान दिइन्छ।
6. पारम्परिक सामग्रीको प्रयोग:
   छठ पूजा गर्दा बाँसका टोकरी, केलेको बोट, चिनी उखु, कपुर, चन्दन, मह, सिन्दूर, दियो, अगरबत्ती, सुकुटी फलफूल, र ठेकुवा-कसार जस्ता सामग्रीको प्रयोग गरिन्छ।
7. नदी किनारमा सजावट:
   नदी किनारलाई सफा गरेर केलेको बोट, दीप, र अन्य परम्परागत सामग्रीले सजाइन्छ। भक्तजनहरू नदी किनारमा पूजा गर्न जम्मा हुन्छन्।

छठ पर्व र पर्यावरण संरक्षणसँगको सम्बन्ध:

1. नदी,ताल र जलाशयको शुद्धता:छठ पूजा नदी, ताल वा पोखरीको किनारमा गरिन्छ। अर्घ्य दिनुभन्दा पहिले व्रतधारी र समुदायले मिलेर ती जलाशयहरूको चौगुन्दो सफाइ गर्छन्। यसले जलस्रोतहरूको स्वच्छतालाई प्रोत्साहन मिल्छ। अर्घ्य दिइएको पानी प्रदूषित नहोस् भन्ने चेतना स्वतःस्फूर्त रूपमा विकसित हुन्छ।
2. प्रदूषणमुक्त अनुष्ठान:छठ पर्वमा धूप, दीप, अगरबत्ती, पटाखा जस्ता कुनै पनि प्रकारको ध्वनि वा वायु प्रदूषण फैलाउने चीजहरूको प्रयोग हुँदैन। पूजा प्रकृतिमै केन्द्रित छ। सूर्यलाई अर्घ्य दिँदा प्रयोग हुने सामग्री (दूध, गन्ना, फल आदि) पनि पूर्ण रूपमा जैविक हुन्छन्।
3. जैविक र बायोडिग्रेडेबल प्रसाद:छठको प्रसाद तयार गर्न कुनै रासायनिक मसला, रंग वा प्लास्टिकको प्रयोग हुँदैन। ठेकुआ, खीर, फल आदि सबै प्राकृतिक सामग्रीबाट बनाइन्छ। प्रसाद राख्न प्रयोग हुने डल्ला बाँस र बयाँको बनेको हुन्छ, जुन पूर्ण रूपमा बायोडिग्रेडेबल छ। यसले प्लास्टिक र थर्मोकोलको प्रयोगलाई रोक्छ।
4. सौर ऊर्जाको महत्व:यो पर्व सीधै सूर्य (सौर ऊर्जा) को उपासनामा आधारित छ। सूर्यबाट नै सम्पूर्ण जीवनचक्र चल्छ भन्ने सन्देशले नै परम्परागत रूपमा सौर ऊर्जाको महत्वलाई रेखाङ्कित गर्दछ। यो अप्रत्यक्ष रूपमा नवीकरणीय ऊर्जाको प्रति चेतना फैलाउँछ।
5. स्थानीय र मौसमी उत्पादनको प्रयोग:छठमा प्रयोग हुने सबै फल र सामग्रीहरू स्थानीय र मौसमी हुन्छन्। यसले स्थानीय किसानहरूलाई सहयोग पुग्नुका साथै लामो दूरीबाट सामान झिकेर आइको परिवहनले हुने प्रदूषण पनि घट्छ।

छठ पर्वको राजनीतिक आयाम

१. सांस्कृतिक आस्था र राजनीतिक पहिचानबीचको सम्बन्ध

नेपालमा विविध संस्कृति, जाति र भाषाको सहअस्तित्वले राजनीतिक बहुलवादलाई नै आधार दिएको छ। तराई–मधेसमा मनाइने छठ पर्वले मधेसी समुदायको सांस्कृतिक पहिचानलाई उजागर गर्छ। विगतमा यो पर्वलाई "क्षेत्रीय वा जातीय" रूपमा हेर्ने प्रवृत्ति थियो, तर लोकतान्त्रिक र संघीय नेपालको आगमनपछि छठलाई “राष्ट्रिय पर्व” को मान्यता दिइनु आफैंमा एउटा राजनीतिक उपलब्धि हो।
 संवैधानिक दृष्टिले, राज्यले सबै धर्म र संस्कृतिलाई समान सम्मान दिने नीति अपनाएको सन्दर्भमा छठ पर्वको औपचारिक मान्यताले मधेसी समुदायलाई समावेशी राष्ट्रिय भावनामा जोड्ने प्रयास देखिन्छ।

२. छठ र राज्यसत्ता : राजनीतिकरणको अभ्यास

छठ पर्वको लोकप्रियता बढेसँगै राज्यसत्ताले यसलाई “संवेदनशील सांस्कृतिक अवसर” का रूपमा लिएको छ।

• स्थानीय,प्रदेश र संघीय नेताहरूछठका अवसरमा उपस्थित भई पूजा स्थलहरूमा जाने, जनता सँग भेटघाट गर्ने र शुभकामना सन्देश दिने गर्छन्। यसले धार्मिक भावनासँग राजनीतिक सन्देश मिसाउने अभ्यासलाई देखाउँछ।
• विभिन्न दलहरूले मधेसमा आफ्नो राजनीतिक पकड विस्तार गर्न छठलाई “जनताको पर्व” का रूपमा सम्बोधन गर्न थालेका छन्।
  उदाहरणका लागि:
• प्रधानमन्त्रीदेखि प्रदेश मुख्यमन्त्रीहरूले छठको अवसरमा “राष्ट्रिय एकता र सद्भाव” को सन्देश दिँदै सार्वजनिक शुभकामना दिएका छन्।
• मधेसमा हुने छठ मेलामा राजनीतिक भाषण र जनसंपर्क कार्यक्रम पनि आयोजित हुने गरेका छन्।

३. छठ पर्व र राजनीतिक समावेशीकरणको प्रतीक

नेपालको संघीय संरचनाले विविधता र समावेशीकरणको आदर्शलाई आत्मसात गरेको छ। छठ पर्वले यस विचारलाई व्यवहारमा झल्काउने अवसर दिएको छ।

• यो पर्व अब काठमाडौं, पोखरा, हेटौंडा, धनकुटा जस्ता पहाडी सहरहरूमा पनि समान उत्साहका साथ मनाइन्छ।
• राज्यका गैर-मधेसी नागरिकहरूले पनि सहभागिता जनाउन थालेका छन्, जसलेराष्ट्रिय एकता र सांस्कृतिक समिश्रणको संकेतदिन्छ।
   यसरी छठ अब "मधेसीहरूको पर्व" मात्र नभई "नेपालको साझा पर्व" का रूपमा विकसित हुँदैछ, जुनराजनीतिक रूपमा समावेशी राष्ट्र निर्माणको दिशामा सकारात्मक संकेतहो।

४. राजनीतिक दल र छठको प्रयोग : भावनात्मक मतसञ्जाल

छठ पर्वलाई राजनीतिक दलहरूले "भावनात्मक सम्पर्क" का माध्यमका रूपमा प्रयोग गर्न थालेका छन्।

• दलहरूले छठका अवसरमा धार्मिक स्थलमा उपस्थित भई जनता सँग प्रत्यक्ष सम्पर्क गर्छन्।
• यस अवसरमा सामाजिक एकता, सहिष्णुता र समृद्धिको सन्देश दिँदै आफूलाई "जनताको धर्म, संस्कृति र परम्परामा संवेदनशील" देखाउने प्रयास गर्छन्।

यस्ता क्रियाकलापहरूलेछठलाई मतदातासँगको भावनात्मक सेतुका रूपमा प्रयोग गर्नेराजनीतिक रणनीति दर्शाउँछ।

५. राष्ट्रिय एकताको प्रतीकका रूपमा छठ पर्व

नेपालको वर्तमान सामाजिक-राजनीतिक परिप्रेक्ष्यमा छठ पर्वले क्षेत्रीय विभाजन भन्दा माथि उठी साझा राष्ट्रिय चेतना निर्माणमा योगदान दिइरहेको छ।

• संघीयता र पहिचानका आन्दोलनपछि, छठले मधेस र पहाडबीचको सामाजिक दूरी घटाउने भूमिका खेलेको छ।
• यो पर्वले "विविधताभित्रको एकता" (Unity in Diversity) लाई व्यवहारिक रूपमा मूर्त रूप दिएको छ।

६.  छठ पर्वको राजनीतिक सन्देश

छठ पर्व नेपालमा केवल धार्मिक उत्सव मात्र होइन, सामाजिक सह–अस्तित्व, राजनीतिक समावेशीकरण र राष्ट्रिय एकताको प्रतीकका रूपमा विकसित हुँदै गएको छ।

• यसले राज्य र नागरिकबीचको सम्बन्धलाई विश्वास र सम्मानमा आधारित बनाउन सहयोग गरेको छ।
• राजनीतिक दृष्टिले छठले नेपालमा “साझा संस्कृति” र “समान प्रतिनिधित्व” को आधारलाई सुदृढ गरेको छ।