वातावरणीय न्याय : वैदिक दर्शनमा भेटिने ,विश्वव्यापी मानवअधिकारको चिन्तनमा हराउने किन ?

EcoEcoPoliticsएक महिना अगाडि

वैदिक दर्शन मानव जीवनको मात्र नभई सम्पूर्ण ब्रह्माण्ड र प्रकृतिसँगको गहिरो सम्बन्धमा आधारित छ। यसले'वसुधैव कुटुम्बकम्'(सारा संसार एउटै परिवार हो) र'माता भूमिः पुत्रो अहं पृथिव्याः'(भूमि माता हो, म पृथ्वीको पुत्र हुँ) जस्ता उच्च धारणाहरू मार्फत प्रकृति र मानवबीचको अन्योन्याश्रित सम्बन्धलाई उजागर गर्छ। यही सम्बन्धको आलोकमावातावरणीय न्यायको खोजी गर्नु आजको विश्वव्यापी चुनौतीहरूलाई सामना गर्ने एउटा मौलिक आधार हुन सक्छ।

विश्वव्यापी  मानवअधिकारको चिन्तनमा  हराएको वातावरणिय न्याय

वैश्विक पर्यावरणीय संकटहरू आज मानवताको अगाडि सबैभन्दा ठूलो चुनौती बनेको छ, जसको तीन प्रमुख आयामहरू जलवायु परिवर्तन, जैविक विविधताको ह्रास र प्रदूषण हुन्। यी समस्याहरूको जगमा प्राकृतिक स्रोतहरूको असमान वितरण र दोहन  भैरहेको छ। जलवायु परिवर्तन को कुरा गर्दा, वातावरणमा कार्बन डाइअक्साइडको मात्रा  (concentration)२०२३ मा ४१९ पीपीएम पुगेको छ, जुन पछिल्लो ८ लाख वर्षमा सबैभन्दा बढी हो। यसको प्रमुख कारण जीवाश्म इन्धनको जलन हो, जसबाट वैश्विक तापक्रम पूर्व-औद्योगिक स्तरभन्दा १.२° सेल्सियसले बढेको छ। यसले गर्दा हिमखण्ड पग्लने, समुद्री सतहको उचाइ बढ्ने र असामयिक प्रकोपहरू बढने गरेका छन्। जैविक विविधताको ह्रास अत्यन्त नाजुक अवस्थामा पुगेको छ। विश्व वन्यजन्तु कोष (WWF) को २०२२ को Living Planet Report अनुसार, १९७० देखि अहिलेसम्म वन्यजन्तु जनसङ्ख्यामा ६९% को गिरावट आएको छ। वनको कटान, कृषिको विस्तार र शहरीकरणले प्रतिवर्ष लाखौं प्रजातिहरू लोप हुँदैछन्। प्रदूषणको अवस्था पनि सोचनीय छ। संयुक्त राष्ट्रसंघको एउटा अनुमान अनुसार, विश्वमा हरेक वर्ष ४०० मिलियन टन भन्दा बढी प्लास्टिक उत्पादन हुन्छ, जसको केहि भाग नदी र समुद्रमा गएर जलजीवनको लागि घातक सिद्ध भइरहेको छ। वायु प्रदूषणले विश्वभरि प्रतिवर्ष लगभग ७० लाख मानिसको अकाल मृत्यु हुन्छ भन्ने आकलन  डब्ल्यूएचओले गरेको छ।

यी सबै समस्याहरू पछि स्रोतको असमान वितरणरहेको छ। विश्वको सबैभन्दा धनी १०% मानिसहरूले वैश्विक कार्बन उत्सर्जनको लगभग ५०% गर्दछन्, जबकि गरिब ५०% ले मात्र १०% उत्सर्जन गर्छन्। विकसित राष्ट्रहरूले ऐतिहासिक रूपमा वातावरणमा सबैभन्दा बढी ग्रीनहाउस ग्याँस थपेका छन्, तर विकासशील राष्ट्रहरू जलवायु परिवर्तनको प्रतिकूल प्रभाव (जस्तै खडेरी, बाढी) बाट सबैभन्दा बढी प्रभावित हुँदैछन्। यसरी, यी जटिल र आपसमा जोडिएका समस्याहरूले सामूहिक, न्यायोचित र तत्काल कार्यको अवश्यकता बोध गराएका छन । मानब अधिकारकाे विश्वब्यापी घाेषणापत्रमा  यी विषयहरु समेटिएका छेनन जसकाे  सुनुवाई आजको अपरिहार्य आवश्यकता हो ।

वैदिक दर्शनमा पर्यावरणीय न्यायको आधार

सर्वव्यापी चेतना:ईशावास्य उपनिषद्को पहिलो मन्त्रले भन्छ:"ईशा वास्यमिदं सर्वं यत्किञ्च जगत्यां जगत्। तेन त्यक्तेन भुञ्जीथा मा गृधः कस्यस्विद्धनम्।।"अर्थात:यस गतिशील संसारमा जे-जति छन्, सबै ईश्वरले व्याप्त छन्। त्यसैलेत्यागपूर्वक उपभोग गर(आवश्यकता अनुसार मात्र प्रयोग गर)। कसैको धनमा लोभ नगर। त्यसैले वैदिक ग्रन्थहरूले प्रकृतिलाई पूज्य मानेका छन्, जसले वातावरणीय न्यायको अवधारणालाई बलियो नैतिक जग प्रदान गर्छ:

• ईश्वरको सर्वव्यापीता:उपनिषद्रईशावास्य उपनिषद्जस्ता ग्रन्थले प्रत्येक कणमा ईश्वरको वास रहेको बताउँछन्। यसको अर्थ रुख, नदी, पहाड र अन्य जीवजन्तुमा पनि त्यही चेतना छ जुन मानवमा छ। यसले कुनै पनि प्राकृतिक स्रोतको अत्यधिक दोहन वा क्षति गर्नुलाई अनैतिक मान्दछ।
• सन्तुलित उपभोग (अपरिग्रह):भगवद् गीतालेनिष्काम कर्मको अवधारणालाई जोड दिन्छ। यसको अर्थ फलको आशक्ति नराखी कर्तव्य पूरा गर्नु हो। प्रकृतिलाई आफ्नो आवश्यकता पूर्तिका लागि उपयोग गर्ने तर लोभ वा लालचवश दोहन नगर्ने शिक्षा यसमा निहित छ, जुन आजकोदिगो विकास (Sustainable Development)को अवधारणासँग मिल्दोजुल्दो छ।
• पाँच महाभूतको सम्मान:वैदिक परम्पराले पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु र आकाशलाईपञ्चमहाभूतमानेर जीवनको आधार ठान्दछ। यी तत्वहरूको शुद्धता र सन्तुलनमा खलल पुर्‍याउनुलाई जीवनकै विरुद्धको अपराध मानिन्छ। यसले आजकोजलवायु परिवर्तनरप्रदूषणजस्ता समस्याहरूको वैदिक समाधान प्रस्तुत गर्छ।
• सर्व कल्याणको भावना:वैदिक मन्त्रहरूमा'सर्वे भवन्तु सुखिनः'(सबै सुखी रहुन्) को कामना गरिन्छ। यससर्व कल्याणकारीदृष्टिकोणले वातावरणीय न्यायलाई मानवकेन्द्रित मात्र नभएरजैविककेन्द्रित (Ecocentric)न्यायको रूपमा स्थापित गर्छ, जहाँ प्रकृतिमा रहेका सबै जीवको सुख र सुरक्षाको कुरा हुन्छ।

अत आधुनिक विकासे मोडलले प्रकृतिलाई केवल उपभोगको वस्तुको रूपमा हेरेका कारण वातावरणीय अन्याय बढि रहेको यस बिषम परिस्थितीमा , वैदिक दर्शनको दृष्टिकोणले निम्न तरिकाले  वातावरणिय न्यायकालागी  मार्गदर्शन गर्न सक्छ:

• भोगवादमाथि नियन्त्रण:पश्चिमी चिन्तनले अत्यधिक उत्पादन र उपभोगलाई प्रोत्साहन दिँदा संसारमा स्रोतको असमान वितरण भएको छ। वैदिक दर्शनको'अपरिग्रह'रआवश्यकतामुखी जीवनशैलीको शिक्षाले यस भोगवादी प्रवृत्तिको नियन्त्रणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ।
• पहुँचको समता:वातावरणीय न्यायको विश्वव्यापी बहसले विशेषगरी विकासोन्मुख राष्ट्र र विपन्न समुदायहरूमा प्रदूषण तथा जलवायु परिवर्तनको प्रभाव बढी परेको कुरामा जोड दिन्छ। वैदिक दर्शनले सिकाएकोसमभावरन्यायको सिद्धान्तले प्राकृतिक स्रोतमा सबैको समान पहुँच र वातावरणीय जोखिमको समान वितरणका लागि नैतिक बल प्रदान गर्छ।
• प्रकृतिसँगको भावनात्मक सम्बन्ध:केवल कानुन र नियमले मात्र प्रकृति संरक्षण सम्भव छैन। वैदिक चिन्तनले प्रकृतिलाईआराध्यरमाताको रूपमा हेर्ने जुन दृष्टिकोण दिएको छ, त्यसले मानिसलाई प्रकृतिसँग भावनात्मक रूपमा जोड्छ। यो भावनात्मक लगाव नै दिगो संरक्षणको सबैभन्दा ठूलो आधार हो।
• समग्र समाधान:आजको विश्वव्यापी चिन्तनले'होलीस्टिक एप्रोच'(समग्र दृष्टिकोण) मा जोड दिएको छ। वैदिक दर्शनले जीवन, प्रकृति, समाज र ब्रह्माण्डलाई एक अविभाज्य इकाईको रूपमा हेर्छ, जुन आजको समग्र समाधानको आवश्यकतासँग पूर्ण रूपमा मेल खान्छ।

अतः, वैदिक दर्शनमा निहितसम्मान,सन्तुलन र सहअस्तित्वका मूल्यहरूलाई आजको विश्वव्यापी बहस र नीति निर्माणमा समावेश गरेर मात्रै साँचोवातावरणीय न्यायहासिल गर्न सकिन्छ। यो केवल एक धार्मिक वा दार्शनिक कुरा मात्र नभई मानव र प्रकृतिबीचको सम्बन्धलाई सन्तुलित र दिगो बनाउने एकसभ्यतागत समाधानहो भन्ने तथ्य आज राज्य सचालन को जिम्मेवारी लिएका निती निर्माताहरु  र आम नागरिकले मनन गर्नु पर्छ ।

 आजको विश्वव्यापी मानव अधिकारको चिन्तनमा वैदिक दर्शनको सान्दर्भिकता

आजको विश्वव्यापी बहसदिगो विकास (Sustainable Development),स्रोतको समन्यायपूर्ण वितरण (Equitable Distribution)रजैविककेन्द्रित (Ecocentric)नीतिका वरिपरि घुमेको छ। वैदिक दर्शनको 'वसुधैव कुटुम्बकम्' को अवधारणाले यो सबैलाई एउटै सूत्रमा बाँधेर समाधान दिन्छ।

• भोगवादमाथि नियन्त्रण:वैदिक 'अपरिग्रह' र 'त्यागपूर्वक भोग' को शिक्षाले पश्चिमी चिन्तनमा आधारितअत्यधिक उपभोग (Overconsumption)को प्रवृत्तिको नियन्त्रणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ, जुन आजको जलवायु सङ्कटको मुख्य जड हो।
• सर्व कल्याणको भावना:वैदिक मन्त्रहरूमा 'सर्वे भवन्तु सुखिनः' को कामना गरिन्छ। योसर्व कल्याणकारीदृष्टिकोणले वातावरणीय न्यायलाई मानवकेन्द्रित सङ्कीर्ण सोचभन्दा माथि उठाएरसमस्त जीव-जगत् (All Beings)को सुख र सुरक्षाको कुरा गर्छ।

वातावरणीय न्यायका लागि बैदिक दर्शनमा आधारित नीतिगत पहलकदमीको आवश्यकता

नेपाल जस्तो परम्परा र संस्कृतिमा धनी मुलुकले वातावरणीय न्यायलाई प्रभावकारी बनाउन निम्न वैदिक सिद्धान्तमा आधारित नीतिहरू अवलम्बन गर्न आन्तरिक र विश्वब्यापी पैरवि र पहल गर्नु पर्छ ।

• शिक्षामा वैदिक पर्यावरण ज्ञान:विद्यालय तथा विश्वविद्यालयको पाठ्यक्रममा'वेद र पर्यावरण नैतिकता'लाई अनिवार्य विषयको रूपमा समावेश गरियोस्  ताकि  युवा पुस्ताले प्रकृतिसँगको भावनात्मक र नैतिक सम्बन्ध सिकुन ।
• संस्कृतिमा आधारित संरक्षण मोडल:नदी, पोखरी र वनजङ्गल जस्ता प्राकृतिक सम्पदाको व्यवस्थापनमास्थानीय संस्कृति र परम्परामा आधारित संरक्षण मोडललाई प्राथमिकता दिइयोस्,  ताकि प्राकृतिक  श्रोतलाई केवल उपभोगको स्रोत मात्र नभई पूज्य'शक्ति'को रूपमा लिन सकियोस ।
• जवाफदेहिता र क्षतिपूर्ति:'ईशा वास्यमिदं सर्वम्' को सिद्धान्तलाई आत्मसात् गर्दै प्राकृतिक स्रोतको दोहन गर्ने निजी तथा सरकारी निकायलाई पर्यावरणीय क्षति (Environmental Damage) को लागिअत्यन्त कठोर नैतिक र कानुनी जवाफदेहिताके घेरामा ल्याउन सकियोस ।

सारमा 

वातावरणीय न्याय केवल कानुनको विषय मात्र नभईनैतिकता र चेतनाको विषय हो। आजको विश्वव्यापी चिन्तनले जे कुराको खोजी गरिरहेको छ—सन्तुलन,दिगोपन र समभाव—ती सबै वैदिक दर्शनमा हजारौं वर्ष पहिले नै सूत्रबद्ध गरिएका छन्।

हामीले यदि साँच्चै नै पृथ्वीलाई भावी पुस्ताका लागि सुरक्षित राख्ने हो भने, प्रकृतिलाईकेवल स्रोत वा वस्तु (Resource or Object)को रूपमा हेर्ने आधुनिक दृष्टिकोणलाई त्यागेर'माता'र'पूज्य सत्ता' (Mother and Divine Entity)को रूपमा हेर्ने वैदिक दृष्टिलाई आत्मसात् गर्नै पर्छ।'वसुधैव कुटुम्बकम्'को भावनालाई व्यवहारमा उतारेर मात्रै पृथ्वीमा दिगो शान्ति र वास्तविक वातावरणीय न्याय सम्भव छ।

 हामी तपाई लाइ झकझकाउन चाहन्छाै,  तपाईले तपाई कै अन्तरमनलाई सोध्नुहोस :के हामी वैदिक मूल्यहरूलाई केवल ग्रन्थमा सीमित राखेर आजको भोगवादी विश्वव्यापी प्रवाहमा बग्न तयार छौं, वा यी कालातीत सिद्धान्तहरूलाई आजको नीति र जीवनशैलीमा लागू गरेर एउटा फरक र स्वस्थ बाटो रोज्न सक्छौं?