सुत्केरी हृदय रोग — लक्षण बेवास्ता गर्दा गुम्न सक्छ ज्यान

EcoEcoPolitics३ हप्ता अगाडि

PPCM एउटा दुर्लभ प्रकारको हृदय मांसपेशी रोग हो जसमा गर्भावस्थाको अन्तिम महिनामा वा शिशु जन्माएपछि केही समयमा मुटुको बाँया पम्प गर्ने भाग (बायाँ भेण्ट्रिकल) कमजोर हुन्छ — रगत पम्पिङ क्षमता घट्छ।  

क्लासिक रूपमा यो निम्न मापदण्ड पूरा गरेमा भनिन्छ:

• गर्भावस्थाको अन्तिम महिना वा प्रसवपछिको पहिलो पाँच महिनाभित्र हृदय फेल्योरको विकास।  

• अन्य प्रचलित हृदय रोग (जस्तै पूर्वमा रहेको कार्डियोमायोप्याथी, वाल्भुलर रोग, इस्केमिक हृदय रोग) को कारण नहुने।  

• इकोकार्डियोग्राम वा अन्य परीक्षणद्वारा बायाँ भेण्ट्रिकलको पम्पिङ क्षमतामा उल्लेखनीय कमी देखिने (जस्तै LVEF < ~45%)।  

२. को किन हुन्छ? (कारण / कारक)

PPCM को कारणहरू पूर्ण रूपमा पुष्टि भएका छैनन्, तर शोधले के–के सम्भावित हो भन्ने देखाउँछ:

• गर्भावस्थामा भएको हृदय–रक्तशरीर (hemodynamic) चुनौती — रक्त सम्पूर्ण मात्रा बढ्ने, हृदय कार्यभार बढ्ने।  

• हार्मोनल परिवर्तनहरु — उदाहरणका लागि प्रोलाक्टिनका विभाजित उत्पादनहरू वा अन्य रक्तनली सम्बन्धी हर्मोनहरु जसले रक्तनलीको कार्यमा असर पुर्‍याउन सक्छन्।  

• आनुवंशिक पूर्वाधार / उपयुक्त संवेदनशीलता — केही महिलाहरुमा अन्यलाई नभएर विशेष जोखिम हुन्छ।  

• जोखिम कारकहरु (modifiable र non-modifiable): उच्च आमा उमेर, बहु गर्भधारण, गर्भकालीन उच्च रक्तचाप/प्रि-एक्लाम्पसिया, मोटोपना आदि।  

३. कसरी फरक हुन्छ गर्भकालीन अन्य समस्याहरूबाट?

गर्भावस्थाका अन्त्यतर्फ अथवा प्रसवपछिको समयमा महिला अक्सर थकान, खुट्टा सुन्निने, सास फुल्ने जस्ता लक्षण अनुभव गर्छिन् — तर PPCM को अवस्थामा ती लक्षण साधारणभन्दा धेरै तिव्र, बढ्दो, अथवा असामान्य हुने गर्छ।

शोधकर्ताहरुले सुझाव दिएका छन् कि:

• सास फुल्ने स्थिति आराम गर्दा अथवा सोँदा भने असामान्य हो भने चेक गर्नु पर्छ।  

• खुट्टा/पिँडुलामा असाधारण सुन्निने वा त्यसको सङ्केत समयसँग बढ्दै गयो भने।

• यदि हृदय परीक्षण (इकोकार्डियो)ले बायाँ भेण्ट्रिकल पम्पिङ क्षमतालाई कम देखाउँछ भने PPCM को सम्भावना बढ्छ।

४. निदानका मुख्य मापदण्ड

• मेडिकल इतिहास र शारीरिक परीक्षण: विशेष गरी सास फुल्ने, थकान, खुट्टा/पिँडुला सुन्निने जस्ता लक्षणहरु।

• इकोकार्डियोग्राम: बायाँ भेण्ट्रिकल ईजेक्सन फ्र्याक्सन (LVEF) मापन, भेण्ट्रिकल फैलावट (dilatation) जाँच।  

• अन्य कारणहरु हटाउने (उदाहरण: पूर्व हृदय रोग, वाल्भुलर रोग, इस्केमिक हृदय रोग)।

• थोरै विकल्पहरुमा रक्त परीक्षण, ECG, छातीको एक्स-रे पनि गरिन्छ।  

५. निदानपछि के हुन्छ?

– उपचारलाई केन्द्रित गरिन्छ हृदय फेल्योरको लक्षण व्यवस्थापनमा — जस्तै द्रव (fluid) नियन्त्रण, औषधिहरु प्रयोग, जीवनशैली परिमार्जन।  

– सुधार हुने सम्भावना राम्रो छ — अध्ययनअनुसार धेरै महिलाहरुले ६ महिना देखि १ वर्षभित्र बायाँ भेण्ट्रिकलको कार्य ठीक हुने देखिएका छन्।  

– तर, केही महिलाहरुमा कार्य पूर्ण रूपमा फर्किने नहुँदा दीर्घकालिन समस्या आइपर्न सक्छ।

६. किन महत्त्वपूर्ण छ?

– यो रोग अचानक देखिन सक्ने भएकाले समयमै पहिचान नभएमा जटिलता, मृत्युदर उच्च हुने सम्भावना छ।  

– गर्भावस्था/प्रसवपछि हुने अवस्थाहरुमा अतिरिक्त सावधानी अपनाउनु पर्छ — विशेष गरी जोखिम कारक भएका महिलाहरुमा।

– स्वास्थ्यकर्मी, प्रसूति चिकित्सक र कार्डियोलोजिस्टबीच समन्वयले राम्रो परिणाम दिन सक्छ।

नेपालमा PPCM सम्बन्धी उपलब्ध अध्ययनहरूले रोगको घटनास्थिति, लक्षणहरू, निदान तथा परिणामबारे केही जानकारी दिन्छन् — यद्यपि राष्ट्रिय स्तरमा व्यापक डेटा अझै कमी छ। यहाँ मुख्य तथ्याङ्कहरू प्रस्तुत छन्।

⸻

मुख्य तथ्याङ्कहरू

1. पूर्वी नेपाल, Nobel Medical College (वीराटनगर) मा गरिएको अध्ययनमा:

• औसत उमेर ~ 27.6 ± 5.6 वर्ष।  

• ८४% महिलाहरूले “प्रसवपछिको समयमा” PPCM को शुरुआत गरेका थिए।  

• मृत्यु दर ३ महिनाको अनुगमनमा 9%।  

• ३ महिनामा लगभग 36% महिलाले बायाँ भेण्ट्रिकल ईजेक्सन फ्र्याक्सन (LVEF) पूर्ण रूपमा सुधार पाए।  

2. काठमाडौँ, Manmohan Cardiothoracic Vascular and Transplant Center अध्ययन (२०१८–२२) मा:

• कुल 68 महिला समावेश; औसत उमेर 28.38 ± 5.5 वर्ष।  

• अधिकांश (91.2%) महिलाहरू प्रसवपछिको समयमा पेसेंट थिए।  

• प्रस्तुतिमा औसत LVEF ~ 30.0 ± 8.54%।  

• ६ महिनामा 60.29% महिलाले पूर्ण सुधार पाए; मृत्यु दर 4.41%।  

⸻

विश्लेषण र अर्थ

• अध्ययनहरूले देखाउँछन् नेपालमा PPCM युवा उमेरका महिलामा पनि देखिएको छ (~27–28 वर्ष) — जुन अन्तरराष्ट्रीय अध्ययनहरूका तुलनामा अलि कम वा मध्यम उमेर समूह हो।

• मृत्यु दर यी अध्ययनहरूमा विकसित देशहरूको तुलनामा गरिएको अवस्थामा कम देखिन्छ (उदाहरणका लागि 4–9% को मर्यादा) — तर ध्यान दिनु पर्ने कुरा: यी अध्ययन सिंगल–सेंटर छन् र नमुना संख्या सीमित छन्।

• सुधार हुने सम्भावना राम्रो देखिन्छ — नेपालमा ६ महिनाभित्र ~60% महिलाले पूर्ण रूपमा सुधार पाएका छन्।

• आरम्भिक निदान, उपयुक्त उपचार र अनुगमनले परिणाममा प्रभाव पुर्‍याउने महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

⸻

चुनौतीहरू र ध्यान दिनुपर्ने पक्ष

• राष्ट्रिय स्तरमा PPCM को घटना/इन्सिडेन्स थाहा हुने ठुलो अध्ययन छैन — त्यसैले जोखिम र वितरण राम्रोसँग नबुझिएको छ।

• ग्रामीण तथा पहुँच सीमित क्षेत्रहरुमा प्रसवपश्चात् स्वास्थ्य–सेवामा कमी, लक्षण हेर्नाको जनचेतना कम हुनु, हृदय सम्बन्धित जाँचाको पहुँच सघन हुनु जस्ता बाधाहरू छन्।

• प्रसवपछिको समयमा थकान, सास फुल्ने जस्ता लक्षणलाई “सामान्य गर्भावस्थाको भाग” भनेर बेवास्ता गरिने प्रवृत्ति अझै रहेको अध्ययनले सुझाएको छ।

• हृदय फेल्योरका औषधि, इकोकार्डियोग्राम जस्ता जाँच तथा नियमित अनुगमन सेवा कतिपय क्षेत्रमा सीमित हुन सक्छ।